3.     การทำอาหารปั้นก้อน และการอัดเม็ดอาหาร

3.1   การทำอาหารปั้นก้อน ได้แก่ การทำอาหารเลี้ยงสัตว์น้ำ โดยการปั้นอาหารที่มีความชื้นสูงเป็นก้อนที่มีความเหนียว อาหารไม่ละลายน้ำ แล้ววางก้อนอาหารใต้น้ำเพื่อให้สัตว์น้ำมาตอดกินอาหารจนหมด

อาหารปั้นก้อนเกิดจากการนำอาหารแห้งที่ผสมเสร็จเรียบร้อยแล้วมาคลุกหรือผสมกับน้ำให้มีความชื้นประมาณ 50% จากนั้นจึงทำการนวดและขยี้อาหารเพื่อให้แป้งในอาหารเกิดลักษณะเหนียวเป็นก้อน ไม่ละลายน้ำแล้วจึงนำไปวางใต้น้ำเพื่อให้สัตว์น้ำ เช่น ปลามาตอดกินอาหารดังกล่าว การนวดอาหารหากใช้แรงงานคนจะเสียเวลาและทำได้ช้ามาก อีกทั้งต้องการแรงงานมาก ในเชิงปฎิบัติอาจใช้เครื่องบดแบบมินเซอร์(เครื่องบดเนื้อ) ซึ่งมีขายตามท้องตลาดทั่วไปมาช่วยเพราะภายในเครื่องบดแบบมินเซอร์มีเกลียวสกรูที่สามารถนวดอาหารที่อยู่ในเครื่องจนแป้งเกิดการสุก(Gelatinization) สัตว์น้ำสามารถย่อยและใช้ประโยชน์ได้มากขึ้น อีกทั้งเนื้อแป้งมีการแปรสภาพให้มีความหนืดมากขึ้น ทำให้สามารถคงทนในน้ำได้ดี สัตว์น้ำสามารถกินอาหารได้หมด น้ำในบ่อเลี้ยงจะไม่เน่าเสีย แต่การใช้เครื่องมินเซอร์นวดอาหารเพียงตัวเดียวอาจจะไม่ก่อให้เกิดการสุกและความเหนียวของแป้งอย่างเพียงพอ ในเชิงปฎิบัติกระบวนการผลิตอาหารปั้นก้อนมักจะมีการทำให้อาหารไหลผ่านเครื่องบดแบบมินเซอร์หลายตัว(4-5 ตัว) เพื่อให้อาหารถูกนวดจนเป็นอาหารปั้นก้อนที่มีความเหนียวเพียงพอที่ใช้เลี้ยงสัตว์น้ำได้

                การทำอาหารสัตว์น้ำแบบปั้นก้อนยังเหมาะกับการใช้วัตถุดิบอาหารเปียกหรืออาหารสดที่มีความชื้นสูง เช่น กากมันสำปะหลังสด กากนมถั่วเหลืองสด ปลาสด ไส้ไก่สด ฯลฯ โดยการนำวัตถุดิบอาหารเหล่านี้มาผสมกับวัตถุดิบอาหารแห้ง เช่น กากถั่วเหลือง มันเส้นบด ฯลฯ  รวมทั้งพรีมิกซ์ หัวไวตามิน-แร่ธาตุ ทั้งนี้เพื่อเป็นการปรับโภชนะต่างๆ ในอาหารให้เพียงพอแก่ความต้องการของสัตว์น้ำ ในขณะที่อาหารเมื่อผสมเสร็จแล้วจะมีความประมาณ 50% จากนั้นจึงทำการแปรรูปอาหารผสมดังกล่าวเป็นอาหารปั้นก้อนเพื่อการใช้เลี้ยงสัตว์น้ำได้เลย ขั้นตอนการผลิตอาหารปั้นก้อนได้

ข้อดีของการผลิตอาหารแบบปั้นก้อน

            วิธีการดังกล่าวเหมาะกับการใช้วัตถุดิบอาหารเลี้ยงสัตว์น้ำที่มีความชื้นสูง หรือวัตถุดิบอาหารเปียก หรืออาหารสด เช่น กากมันสำปะหลังสด กากนมถั่วเหลืองสด ปลาสด ไส้ไก่ ฯลฯ เพราะไม่ต้องทำให้วัตถุดิบอาหารเหล่านั้นแห้งก่อน สามารถใช้ผสมอาหารในสภาพสดๆเปียกๆได้เลย แต่สัตว์น้ำสามารถกินอาหารได้หมด น้ำในบ่อเลี้ยงไม่เน่าเสีย

ข้อด้อยของการผลิตอาหารแบบปั้นก้อน

                                ได้แก่ การผลิตอาหารเม็ดสำหรับสัตว์น้ำที่ทำเป็นอาหารเม็ดแห้ง สามารถเก็บไว้นานขึ้น แต่จมในน้ำขณะเลี้ยงสัตว์น้ำ โดยทั่วไปจะใช้เครื่องอัดเม็ดนิ่ม หรือเครื่องบดแบบมินเซอร์ มาดัดแปลงเพื่อใช้ในการทำอาหารเม็ดจมน้ำดังกล่าว โดยมีขั้นตอนกระบวนการผลิตอาหาร ดังนี้ คือ

                                วัตถุดิบอาหารเมื่อทำการบดจนได้ความละเอียดที่ต้องการแล้ว จะต้องทำการชั่งวัตถุดิบอาหารแต่ละชนิดให้ได้ตามสัดส่วนในสูตรอาหาร จากนั้นจึงนำวัตถุดิบอาหารแต่ละชนิดที่ชั่งแล้วมาผสมให้เข้าเป็นเนื้อเดียวกันหรือให้วัตถุดิบอาหารแต่ละชนิดมีการกระจายตัวอย่างสม่ำเสมอในอาหารนั้น การผสมให้เข้ากันอาจใช้วิธีการผสมด้วยแรงงานคนก็ได้ หรือจะใช้เครื่องผสมก็ได้  เมื่ออาหารสำเร็จที่ผสมเสร็จแล้ว จะทำการผสมน้ำกับน้ำให้มีความชื้นเพิ่มขึ้นเป็น 20-25 เปอร์เซ็นต์ โดยการเติมน้ำอีกประมาณ 12-15 กก. ต่ออาหาร 100 กก.(อาหารมีความชื้นอยู่เดิมประมาณ 10-12 เปอร์เซ็นต์) คลุกน้ำกับอาหารให้เข้ากันดีให้ความชื้นในอาหารมีการกระจายตัวอย่างสม่ำเสมอ โดยทั่วไปจะใช้เครื่องผสมถังนอนแบบใบพายเป็นตัวช่วยผสม จากนั้นจึงป้อนเข้าเครื่องอัดเม็ดแบบมินเซอร์ ซึ่งเครื่องอัดเม็ดจะรีดอาหารออกมาเป็นเส้นยาว จากนั้นเกษตรกรจึงนำเอาเส้นอาหารไปทำให้แห้งโดยวิธีการใดก็ได้ แต่วิธีที่ง่ายที่สุด คือ การผึ่งแดด ระหว่างการผึ่งแดดต้องการมีเกลี่ยและกลับอาหารบนลานตากเป็นระยะๆ เพื่อให้อาหารแห้งอย่างรวดเร็วและเสมอ การเกลี่ยและกลับอาหารช่วยให้เส้นอาหารหักออกเป็นชิ้นสั้นลงและเหมาะกับการเลี้ยงสัตว์เพื่อมากขึ้น เมื่ออาหารแห้งแล้วควรผึ่งอาหารในที่ร่มเพื่อให้อุณหภูมิลดลง แล้วจึงเก็บใส่ภาชนะบรรจุ เช่น กระสอบ พลาสติก เพื่อให้สัตว์น้ำต่อไป แต่เนื่องจากอาหารสัตว์น้ำมีไขมันสูง อาหารเม็ดที่แห้งแล้วสามารถเก็บสต็อคได้เพียงประมาณ 1 เดือนเท่านั้น หากเก็บนานกว่านี้ อาจมีปัญหาการหืนของไขมันในอาหาร และไม่เหมาะที่จะใช้เลี้ยงสัตว์น้ำ

                ข้อควรระวัง ในการอัดเม็ดอาหารด้วยเครื่องอัดเม็ดแบบมินเซอร์ คือ ขณะทำการอัดเม็ดอาหาร อุณหภูมิของอาหารต้องเพิ่มสูงขึ้น จนแป้งในอาหารเกิดการสุกและมีลักษณะเหนียวหนืดออกมา ซึ่งการจะเกิดปรากฎการณ์นี้ได้ก็ต่อเมื่อเครื่องต้นกำลังของเครื่องอัดเม็ดต้องสูงพอ โดยปกติแล้วเครื่องอัดเม็ดแบบมินเซอร์ เบอร์ 52 แนะนำให้ใช้มอเตอร์ไฟฟ้าขนาด 15 แรงม้า แต่ถ้าใช้เครื่องยนต์เป็นต้นกำลัง ควรใช้เครื่องยนต์ที่มีกำลังไม่น้อยกว่า 60 แรงม้า หรือจะใช้เครื่องยนต์ดีเซลรถยนต์ปิคอัพ ขนาด 80 แรงม้าขึ้นไปก็ได้ เพราะปัจจุบันมีเครื่องยนต์ดังกล่าวที่ใช้แล้ว และยังอยู่ในสภาพใช้งานได้ มีราคาถูกจำหน่ายอยู่ทั่วไป เครื่องอัดเม็ดแบบมินเซอร์ดังกล่าวไม่แนะนำให้ใช้กับเครื่องยนต์ดีเซลสูบเดียวที่ใช้กับรถไถนาเดินตามเพราะเครื่องยนต์ดังกล่าวมีกำลังม้าไม่เพียงพอ ทำให้เกษตรกรต้องเพิ่มความชื้นในอาหารมากขึ้นจึงจะอัดอาหารออกมาได้ แต่อาหารจะไม่ร้อน แป้งไม่สุก การย่อยและการใช้ประโยชน์ในอาหารต่ำ ทำให้การเติบโตของสัตว์น้ำไม่ดีตามไปด้วย การคงทนในน้ำของอาหารไม่ดี เม็ดอาหารแตกตัวในน้ำก่อนสัตว์น้ำกินอาหารหมด ทำให้น้ำในบ่อเลี้ยงเน่าเสียเร็วด้วย

            อย่างไรก็ตาม แม้อาหารที่ผลิตได้จะเป็นอาหารเม็ดจมน้ำ แต่ในความเป็นจริงแล้ว หากเครื่องต้นกำลังของเครื่องอัดมีกำลังมากพอ อาหารที่อัดมีความชื้นในระดับที่เหมาะสม(20-25 เปอร์เซ็นต์) อาหารออกมาจะมีอุณหภูมิสูง แป้งสุก และเส้นอาหารที่รีดออกมาจะมีลักษณะพองตัวเล็กน้อย ซึ่งจะช่วยให้อาหารมีการจมน้ำช้าลง สัตว์น้ำกินอาหารได้หมดก่อนอาหารจะตกถึงพื้นบ่อหรืออาหารที่จมลงไปถึงก้นบ่อแต่อาหารยังมีความคงทนในน้ำได้ดี สัตว์ในบ่อสามารถตามมาเก็บกินได้หมดในระยะเวลาต่อมาการใช้อาหารเม็ดจมน้ำลักษณะนี้ก็สามารถใช้ในการเลี้ยงสัตว์น้ำได้ดีเช่นกัน

ข้อดีของการทำอาหารเม็ดจมน้ำโดยใช้เครื่องอัดแบบมินเซอร์

            เครื่องอัดเม็ดดังกล่าวมีราคาถูก แม้จะรวมการใช้เครื่องต้นกำลังที่เป็นเครื่องดีเซลใช้แล้ว ก็ยังมีราคาพอที่เกษตรกรหาสามารถซื้อมาใช้ได้ อาหารเมื่อแห้งแล้วสามารถเก็บไว้ได้นาน ทำให้ไม่เปลืองแรงงานในการผลิตอาหาร อีกทั้งช่วยทำให้การจัดการดูแลในการเลี้ยงสัตว์น้ำง่ายขึ้นด้วย อาหารที่เลี้ยงสัตว์น้ำอยู่ในรูปอาหารเม็ดมีความคงทนในน้ำดี สัตว์น้ำกินอาหารได้หมด ลดการเน่าเสียของน้ำในบ่อได้มาก ทำให้น้ำในบ่อเลี้ยงมีคุณภาพดีขึ้น ที่สำคัญกระบวนการผลิตอาหารเม็ดจมน้ำดังกล่าวมีราคาถูก ทำให้ต้นทุนการผลิตอาหารมีราคาถูกตามไปด้วย เกษตรกรพอมีกำไรจากการเลี้ยงสัตว์น้ำ

ข้อด้อยของการทำอาหารเม็ดจมน้ำโดยใช้เครื่องอัดแบบมินเซอร์

                อาหารที่ออกมาจากเครื่องอัดเม็ดแบบมินเซอร์ยังต้องการการทำให้แห้งซึ่งโดยทั่วไปจะใช้วิธีการผึ่งแดดเป็นหลัก ซึ่งจะประสบปัญหาในฤดูฝนที่แสงแดดน้อยหรือไม่มีเลยจะกระทำได้ลำบากหรือกระทำไม่ได้เลย อาหารที่แห้งช้าหรือไม่แห้งสนิทจะมีการเจริญของเชื้อราขึ้นได้ง่าย ปัญหาดังกล่าวอาจแก้ไขได้ด้วยการทำเครื่องอบแห้งเม็ดอาหาร แต่ก็มีการลงทุนเพิ่มมากขึ้น

การทำอาหารเม็ดลอยน้ำ

                ได้แก่การทำอาหารสัตว์น้ำให้มีลักษณะพองตัวทำให้มีความถ่วงจำเพาะต่ำลงและต่ำกว่าน้ำ เมื่อโยนอาหารนั้นลงในน้ำ เม็ดอาหารจะลอยน้ำ ซึ่งจะมีข้อดีคือสามารถควบคุมการให้อาหารสัตว์น้ำได้อย่างมีประสิทธิภาพ อาหารที่สัตว์น้ำกินไม่หมดและยังลอยอยู่บนผิวน้ำ ซึ่งเกษตรกรสามารถช้อนทิ้งได้ ทำให้ลดการเน่าเสียของน้ำในบ่อได้ โดยปกติอาหารเม็ดลอยน้ำมักผลิตโดยบริษัทอาหารสัตว์โดยใช้เครื่องเอ็กทรูดเดอร์ที่มีราคาแพงมีกำลังการผลิตสูง(3-5 ตัน/ชั่วโมง) และมีค่าใช้จ่ายในการผลิตสูงตามไปด้วย ซึ่งเกษตรกรผู้เลี้ยงสัตว์น้ำแทบไม่มีโอกาสจะทำอาหารเม็ดลอยน้ำที่ฟาร์มโดยใช้เครื่องจักรดังกล่าวได้เลย แต่ปัจจุบันได้มีผู้พัฒนาเครื่องเอ็กทรูดเดอร์ขนาดเล็กผลิตในประเทศไทยที่มีกำลังการผลิตอาหารเม็ดลอยน้ำได้ประมาณ 150-250 กก.ต่อชั่วโมง หรือวันละประมาณ 2,000-3,000 กก. ที่การทำงาน 8 ชั่วโมง ซึ่งก็เพียงพอสำหรับการใช้ในฟาร์ม อีกทั้งมีราคาถูกอยู่ในวิสัยที่เกษตรกรผู้เลี้ยงสัตว์น้ำซื้อมาใช้ผลิตอาหารลอยน้ำใช้เองในฟาร์มได้ ดังนั้นการทำอาหารเม็ดลอยน้ำใช้เองในฟาร์มจึงมีความเป็นไปได้ในปัจจุบัน

เครื่องเอ็กทรูดเดอร์ขนาดเล็ก หรือเครื่องทำอาหารลอยน้ำขนาดเล็ก มีหลักการทำงานคล้ายเครื่องอัดเม็ดแบบมินเซอร์แต่เครื่องอัดเม็ดถูกออกแบบให้มีกระบอกอัดเม็ดยาวขึ้น อีกทั้งเกลียวอัดภายในก็ถูกออกแบบให้สามารถนวดและขยี้อาหารให้เกิดความสุกมากขึ้นทั้งหมดมีผลทำให้ขณะทำการอัดเม็ดอาหารในกระบอกมีความร้อนและความดันเกิดสูงมาก ทำให้อาหารในกระบอกแปรสภาพเป็นของเหลวและน้ำในอาหารจะร้อนจนเดือดเป็นไอ เมื่ออาหารหลุดออกมาจากกระบอกอัดอาหารจะเกิดการพองตัวทันทีและความชื้นก็จะระเหยออกอย่างรวดเร็วด้วยทำให้อาหารแห้งเร็วแม้ยังมิได้ผึ่งแดดก็ตาม

การปฎิบัติการผลิตอาหารเม็ดลอยน้ำก็กระทำคล้ายกับการอัดเม็ดอาหารจมน้ำด้วยเครื่องแบบมินเซอร์ โดยอาหารแห้งที่บดและผสมเรียบร้อยแล้วตามจะต้องมีการเพิ่มความชื้นสูงขึ้นเป็น 20%-25% โดยการเติมน้ำอีกประมาณ 12-15 กก. ต่อ อาหาร 100 กก.(อาหารมีความชื้นอยู่เดิมประมาณ 10-12 เปอร์เซ็นต์)คลุกน้ำกับอาหารให้เข้ากันได้ดีให้ความชื้นในอาหารมีการกระจายตัวอย่างสม่ำเสมอ โดยทั่วไปจะใช้เครื่องผสมถังนอนแบบใบพายเป็นตัวช่วยผสม จากนั้นจึงทำการป้อนอาหารเข้าเครื่องให้เป็นเส้นอาหารยาวออกมาเช่นเดียวกันแต่อาหารจะมีลักษณะพองตัว โดยตรงปลายกระบอกอัดซึ่งเป็นทางออกของอาหาร จะมีใบมีดหมุนเพื่อเส้นอาหารให้มีขนาดสั้นยาวได้ตามความต้องการได้ ชิ้นอาหารที่สั้นและพองตัวจะมีผลทำให้เม็ดอาหารมีลักษณะกลมเหมือนกับอาหารลอยน้ำที่ผลิตโดยบริษัทอาหารสัตว์ทั่วไป อาหารเม็ดที่ออกมาจากเครื่องจะแห้งอย่างรวดเร็ว เพราะการระเหยของน้ำในเม็ดอาหาร แต่ถ้าใช้พัดลมเป่าเม็ดอาหารช่วยด้วยจะทำให้อาหารนั้นแห้งเร็วขึ้น

ข้อดีของการทำอาหารเม็ดลอยน้ำด้วยเครื่องเอ็กทรูดเดอร์ขนาดเล็ก

แป้งในอาหารมีความสุกมากกว่าอาหารปั้นก้อนหรืออาหารเม็ดจมน้ำที่ทำโดยเครื่องอัดแบบมินเซอร์ ทำให้สัตว์น้ำสามารย่อยและใช้ประโยชน์อาหารได้ดีกว่า อาหารที่ผลิตได้มีการลอยน้ำเกือบทั้งหมดทำให้สะดวกในการจัดการให้อาหารสัตว์น้ำ อีกทั้งสามารถซ้อนอาหารที่สัตว์น้ำกินไม่หมดทิ้งได้ ช่วยลดการเน่าเสียของน้ำในบ่อ อาหารที่ออกมาจากเครื่องอัดจะค่อนข้างแห้งเร็ว จึงไม่ค่อยมีปัญหาในการทำให้แห้ง รวมทั้งการทำในช่วงฤดูฝนด้วย ที่สำคัญคือเครื่องเอ็กทรูดเดอร์ดังกล่าวมีราคาค่อนข้างถูก(ประมาณ 150,000-200,000 บาท ที่กำลังการผลิต 150-200 กก./ชั่วโมง) อีกทั้งค่าใช้จ่ายการผลิตต่อหน่วยก็ถูกกว่าเครื่องเอ็กทรูดเดอร์ขนาดใหญ่ จึงทำให้ต้นทุนค่าอาหารลดลงได้มาก ็็